Chóng mặt là gì? Các bài báo nghiên cứu khoa học liên quan

Định nghĩa chóng mặt

Chóng mặt là cảm giác chủ quan về sự lệch lạc trong nhận thức không gian, thường được mô tả là xoay tròn, chao đảo, lâng lâng hoặc mất phương hướng. Đây không phải là một bệnh lý cụ thể mà là một triệu chứng phổ biến, có thể do nhiều nguyên nhân liên quan đến hệ tiền đình, thần kinh trung ương, tim mạch hoặc chuyển hóa.

Theo quan điểm y học hiện đại, chóng mặt được xem là hậu quả của sự bất thường trong tiếp nhận, xử lý hoặc tích hợp các thông tin cảm giác liên quan đến thăng bằng và không gian, đặc biệt là từ các hệ thống: tiền đình (tai trong), thị giác và cảm giác bản thể. Mỗi hệ thống này nếu mất đồng bộ hoặc hoạt động sai lệch có thể gây ra cảm giác chóng mặt ở các mức độ khác nhau.

Chóng mặt cần được phân biệt rõ với các trạng thái khác như:

• Choáng váng: thường liên quan đến hạ huyết áp hoặc thiếu máu não thoáng qua
• Hoa mắt: cảm giác mờ mắt, thị lực chập chờn, thường do thiếu oxy
• Tiền ngất: cảm giác sắp mất ý thức, đi kèm vã mồ hôi, tay lạnh

Phân loại các dạng chóng mặt

Chóng mặt được phân loại theo nhiều tiêu chí khác nhau để phục vụ chẩn đoán và điều trị. Một cách tiếp cận phổ biến là dựa vào đặc tính cảm giác mà bệnh nhân mô tả. Dưới đây là bốn nhóm chóng mặt chính theo mô tả lâm sàng:

• Chóng mặt xoay tròn (Vertigo): cảm giác bản thân hoặc môi trường quay tròn. Đây là dấu hiệu điển hình của rối loạn hệ thống tiền đình.
• Mất thăng bằng (Disequilibrium): cảm giác không vững khi đi đứng, không kèm cảm giác xoay tròn. Thường gặp ở người lớn tuổi, tổn thương tủy sống hoặc bệnh Parkinson.
• Tiền ngất (Presyncope): cảm giác sắp ngất, có thể kèm hoa mắt, chóng mặt nhẹ, do giảm tưới máu não.
• Chóng mặt không đặc hiệu: mô tả mơ hồ, không rõ ràng, thường gặp trong lo âu hoặc trầm cảm.

Bảng sau giúp phân biệt các dạng chóng mặt thường gặp:

Dạng chóng mặt	Mô tả cảm giác	Nguyên nhân thường gặp
Chóng mặt xoay tròn	Quay tròn, xoay quanh trục	BPPV, bệnh Meniere, viêm dây VIII
Mất thăng bằng	Chênh vênh, không vững	Thoái hóa cột sống cổ, bệnh thần kinh ngoại biên
Tiền ngất	Sắp ngã, mờ mắt	Hạ huyết áp tư thế, rối loạn nhịp tim
Không đặc hiệu	Lâng lâng, khó mô tả	Lo âu, stress, mệt mỏi

Cơ chế sinh lý của chóng mặt

Hệ thống duy trì thăng bằng của cơ thể là sự phối hợp giữa ba bộ phận cảm nhận chính: hệ thống tiền đình (tai trong), thị giác và cảm giác bản thể (proprioception). Dữ liệu từ các cơ quan này được xử lý và tích hợp tại não bộ, đặc biệt là thân não và tiểu não, để tạo ra nhận thức không gian chính xác.

Chóng mặt xảy ra khi có sự mâu thuẫn hoặc bất đồng tín hiệu giữa các hệ thống cảm giác này. Ví dụ: khi tai trong gửi tín hiệu chuyển động trong khi mắt không nhận thấy thay đổi tương ứng (như khi đi tàu xe), não sẽ giải mã sai lệch thông tin và tạo ra cảm giác xoay tròn hoặc mất thăng bằng.

Cơ chế cảm giác có thể mô hình hóa bằng công thức đơn giản:

$P_{balance} = f(V, V_e, S_p, C_{int})$, trong đó $V$: tín hiệu thị giác, $V_e$: tín hiệu tiền đình, $S_p$: cảm giác bản thể, $C_{int}$: xử lý tích hợp của não.

Nguyên nhân phổ biến gây chóng mặt

Chóng mặt có thể xuất hiện đột ngột hoặc kéo dài, là biểu hiện của nhiều bệnh lý khác nhau từ lành tính đến nguy hiểm. Việc xác định nguyên nhân rất quan trọng để đưa ra hướng điều trị phù hợp. Nguyên nhân có thể chia thành bốn nhóm chính:

• Tiền đình ngoại biên: như chóng mặt tư thế kịch phát lành tính (BPPV), viêm dây thần kinh số VIII, bệnh Meniere.
• Tiền đình trung ương: do tổn thương thân não, tiểu não (u não, đột quỵ, xơ cứng rải rác).
• Nguyên nhân tim mạch: hạ huyết áp tư thế, rối loạn nhịp tim, suy tim, giảm tưới máu não.
• Nguyên nhân tâm lý – chuyển hóa: lo âu, rối loạn hoảng loạn, thiếu máu, hạ đường huyết.

Ví dụ điển hình là BPPV – nguyên nhân phổ biến nhất của chóng mặt xoay tròn, xảy ra do lắng đọng tinh thể calcium trong ống bán khuyên của tai trong. Tình trạng này thường gây ra chóng mặt dữ dội khi thay đổi tư thế đầu và kéo dài chỉ vài giây đến một phút.

Đánh giá lâm sàng và chẩn đoán

Chẩn đoán chóng mặt bắt đầu từ khai thác bệnh sử chi tiết, trong đó thời điểm xuất hiện, đặc điểm triệu chứng, yếu tố khởi phát và các triệu chứng đi kèm là chìa khóa quan trọng. Ví dụ, chóng mặt dữ dội kéo dài vài giây khi thay đổi tư thế đầu gợi ý BPPV; trong khi chóng mặt kéo dài hàng giờ kèm giảm thính lực có thể liên quan đến bệnh Meniere.

Các bước đánh giá lâm sàng bao gồm:

• Hỏi bệnh sử: thời gian, mức độ, tình huống xuất hiện, triệu chứng liên quan (buồn nôn, ngất, đau đầu)
• Khám thần kinh: test vận nhãn, dấu hiệu tiểu não, test dáng đi (Romberg, tandem gait)
• Nghiệm pháp đặc hiệu: Dix-Hallpike (chẩn đoán BPPV), nghiệm pháp đứng nhắm mắt

Khi nghi ngờ nguyên nhân trung ương, các xét nghiệm hình ảnh như MRI não, CT sọ não hoặc siêu âm mạch máu não là cần thiết để loại trừ các tổn thương thực thể. Trong trường hợp nghi ngờ nguyên nhân tim mạch, cần đo ECG, Holter nhịp tim và đo huyết áp tư thế đứng.

Điều trị chóng mặt

Phác đồ điều trị chóng mặt phụ thuộc vào nguyên nhân cụ thể, mức độ triệu chứng và yếu tố nguy cơ kèm theo. Trong hầu hết các trường hợp, việc điều trị không chỉ dừng lại ở kiểm soát triệu chứng mà còn hướng đến phục hồi chức năng hệ thống tiền đình và phòng ngừa tái phát.

Các nhóm điều trị chính bao gồm:

1. Thuốc: nhóm kháng histamin (meclizine, cinnarizine), benzodiazepine (diazepam), thuốc chống nôn (metoclopramide), hoặc corticosteroid trong viêm dây VIII
2. Tập phục hồi tiền đình: các bài tập habituation và adaptation giúp não thích nghi lại với tín hiệu từ hệ tiền đình
3. Điều trị nguyên nhân: thuốc lợi tiểu (trong bệnh Meniere), cấy máy tạo nhịp (nếu chóng mặt do block tim), hoặc điều trị rối loạn lo âu

Đối với BPPV, nghiệm pháp cơ học như Epley hoặc Semont có thể giải quyết nhanh chóng mà không cần dùng thuốc. Tỷ lệ thành công của nghiệm pháp Epley được ghi nhận lên tới 85–95% sau 1–2 lần thực hiện.

Chóng mặt mãn tính và ảnh hưởng chất lượng sống

Chóng mặt kéo dài gây ảnh hưởng sâu sắc đến chức năng xã hội, khả năng lao động và sức khỏe tinh thần của người bệnh. Người bị chóng mặt mạn thường bị hạn chế hoạt động, mất tự tin khi di chuyển, và dễ rơi vào trạng thái lo âu – trầm cảm thứ phát.

Để đánh giá mức độ ảnh hưởng của chóng mặt mạn tính, các công cụ đo lường chất lượng sống chuyên biệt như Dizziness Handicap Inventory (DHI) được sử dụng, với thang điểm từ 0–100, chia làm 3 phần:

Thành phần	Nội dung đánh giá	Số câu hỏi
Vật lý (Physical)	Tác động đến chuyển động đầu, thay đổi tư thế	7
Chức năng (Functional)	Ảnh hưởng đến công việc, xã hội	9
Cảm xúc (Emotional)	Lo lắng, cáu gắt, nản chí	9

Chóng mặt trong dân số đặc biệt

Một số nhóm dân số dễ bị chóng mặt hơn hoặc biểu hiện triệu chứng không điển hình, dẫn đến khó khăn trong chẩn đoán và điều trị. Đặc biệt cần chú ý:

• Người cao tuổi: giảm cảm giác bản thể, thoái hóa hệ tiền đình, sử dụng đa thuốc
• Phụ nữ mang thai: biến động huyết áp, thiếu máu, tăng hormon
• Trẻ em: khó mô tả triệu chứng, dễ nhầm với co giật hoặc say xe

Ở người già, chóng mặt thường không biểu hiện bằng cảm giác xoay tròn mà bằng triệu chứng không vững, run chân khi bước. Ở phụ nữ mang thai, nên thận trọng khi dùng thuốc chống chóng mặt do ảnh hưởng đến thai nhi, ưu tiên điều chỉnh chế độ sinh hoạt và bổ sung sắt, nước đầy đủ.

Hướng nghiên cứu và phát triển trong tương lai

Khoa học thần kinh đang mở rộng các hướng tiếp cận mới trong đánh giá và điều trị chóng mặt. Công nghệ thực tế ảo (VR), trí tuệ nhân tạo (AI) và điện sinh lý học đang được thử nghiệm để tăng độ chính xác trong chẩn đoán và tối ưu hóa phục hồi chức năng tiền đình.

Một số hướng nghiên cứu nổi bật:

• Ứng dụng AI trong phân tích mô hình vận nhãn để chẩn đoán BPPV
• Tích hợp cảm biến thăng bằng với thuật toán theo dõi di chuyển 3D
• Phát triển giao thức phục hồi cá nhân hóa dựa trên dữ liệu học máy

Các thử nghiệm đăng ký trên ClinicalTrials.gov đang nghiên cứu hiệu quả của tập luyện thăng bằng kết hợp phản hồi thị giác, giúp người bệnh tái lập chức năng ổn định tư thế nhanh hơn so với tập truyền thống.

Tài liệu tham khảo

1. Baloh, R. W., & Halmagyi, G. M. (2020). Disorders of the Vestibular System. Oxford University Press.
2. Strupp, M., & Brandt, T. (2013). Vestibular paroxysmia: A treatable neurovascular cross-compression syndrome. Journal of Neurology, 260(6), 1579–1582.
3. National Center for Biotechnology Information: Dizziness
4. American Family Physician – Approach to Evaluation of Dizziness
5. ClinicalTrials.gov – Dizziness Studies
6. Yardley, L., et al. (2004). The development and validation of the Dizziness Handicap Inventory. Otology & Neurotology, 25(2), 139–143.
7. Brandt, T., & Dieterich, M. (2017). The vestibular system: multimodal integration and persistent imbalance. Nature Reviews Neuroscience, 18(10), 711–721.